ભાદરવા સુદ અગિયારસને પરિવર્તનીએકાદશીથી ઓળખવામાં આવે છે, આ દિવસે, ક્ષીરસાગરમાં શયનરત શ્રી હરિ પડખું ફેરવે છે. એવું પૌરાણીક કથન છે. આ એકાદશીમાં ભગવાનના વામનાવતાર તથા બલીરાજાનીદાનવીરતાની કથા જોડાયેલ છે. આ દિવસે વ્રજમાં નંદ યશોદાને ત્યાં બિરાજી રહેલા ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ ચોમાસાના શુદ્ધ જળને ઝીલ્યું હોવાથી, વૈષ્ણવો જળઝીલણી એકાદશી તરીકે ઓળખે છે. આ દિવસે વ્રજભક્તો વર્ષાઋતુમાં યમુનાનદીમાં આવેલું નવું નીર શુધ્ધ થઈ જાય તેવા આશયથી શ્રી ઠાકોરજીને નાવમાં બેસાડી નૌકા વિહાર કરાવે છે. આ દિવસે શ્રી કૃષ્ણે, ગોપીઓના માનનું મર્દન કરી સાંકડીખોર અને દાણઘાટીમાં (દાણ = કર, વેરો, Tax ) મહી-ગોરસનાં માટલાં ફોડી નાખ્યાં હતાં, તેથી આજે પણ આ દિવસે વ્રજ-પરિક્રમા સમયે ગોસ્વામી-બાળકો વૈષ્ણવો પાસેથી દાણ લે છે જેનું અપભ્રંશ થઇને દાન થયેલ છે.
વ્યક્તિને મળેલ સુખસમૃદ્ધિથી, એ અનુગૃહિત થઇને જગનિયંતાનો આભાર પ્રકટ કરવાની ઇચ્છાથી એના દ્વારા કોઇકને દાન અપાઇ જાય છે નહી કે, એના પાસે જબરજસ્તી દાન મંગાય,
આ ભાદરવા સુદ અગિયારસને પરિવર્તિની એકાદશી, દાણ-એકાદશી, જળઝીલણી એકાદશી અને વામનએકાદશી એમ વિવિધ નામે પ્રચલીત છે.
શ્રવણ એટલે ઉત્તમ રીતે સાંભળવું અને શ્રેયકર શ્રવણ કરવાનો મહિનો એટલે શ્રાવણ, આખો મહિનો કલ્યાણકારી કથાઓ-વાર્તાઓ-કિર્તનો સાંભળ્યા હોય તો, આ શ્રાવણ-માસ પછીના માસે જીવનમાં શ્રેય-શ્રી ની ઉપલબ્ધી થાય છે એટલે કે, જીવનમાં જે કંઇપણ સુખાકારી મળવાની અપેક્ષા રહે છે એને ભદ્ર કહે છે અને એ આપનાર માસને ભદ્રપ્રદ જેનું અપભ્રંશ થઇને ભાદરવો મહીનો થયો.
આ મહિનામાં આકાશમાં છવાયેલા વાદળો દૂર થવાં લાગે છે, આથી સૂર્યનો તાપ તીવ્ર લાગે છે ભાદરવામાં એકાએક સૂર્યના તડકાથી અને પહેલા થયેલાં મિથ્યા આહારથી પોષાયેલા, શરીરના દોષો પ્રકુપિત થઇને પ્રાકૃતજવર ઉત્પન્ન કરે છે એટલે કે, વાઇરલ-ફીવરના દર્દીઓ ભાદરવા મહિનામાં વધે છે. જેઓની સારવારમાં એ દરદીઓ તથા એમના સ્વજનો દ્વારા આવેલ તીવ્રજવર હાઇગ્રેડ-ફીવર ને ઓછાસમયમાં ઝડપથી ઉતારવાનો ડૉકટરની પાસે અતિશય આગ્રહ કરાય છે અને કેટલાંક ડૉક્ટર પણ નવજવરના દોષો પકવ થાય એ પહેલાંજ શમનચિકિત્સા એટલે કે, કોઇપણ રીતે હાઇગ્રેડ-ફીવરને તુરંત જ શાંત કરવા તીક્ષણ-ઉષ્ણ-સુક્ષ્મ ગુણકર્મવાળા ઔષધયોગો પ્રયોજતાં હોય છે, જે મગજમાં આવેલ શરીરના તાપમાન-નિયંત્રક-કેન્દ્ર પર સીધી અને ઝડપી અસર કરીને તાવને હળવો કરે છે પણ આ પ્રક્રિયા દરમિયાન હૃદયની માંસપેશીઓ, ઘણી શિથીલતા અને દુષ્પ્રભાવનો ભોગ બને છે. જેથી ઘણાં હાઇગ્રેડફીવરના લક્ષણ ધરાવતી બિમારીઓમાં મૃત્યુનું એક કારણ P.M.Reports માં હાર્ટફેલ્યુઅરનું જોવા મળે છે. આયુર્વેદચિકિત્સાના મૂળ સિદ્ધાંતોમાં જવર એટલે તાવની શરૂઆતમાં કોઇપણ જાતના कषाय-ઔષધયોગ આપવાનો નિષેધ કરે છે. બિમારીનું જે કારણરૂપ દોષાદિ છે એ જયારે બરાબર પક્વ થાય ત્યારે જ ચિકિત્સા કરવાનું વિધાન છે, એમાંય શરૂઆતમાં મોથ, ખડસલીયો, પીતપાપડો, સુખડ, રતાંજલી, કમળના પુષ્પો, વાળો જેવાં શિતલ-સૌમ્ય-સુંગધી દ્રવ્યોથી જવર આવવાનું મૂળ કારણ રૂપ પિત્ત-પ્રકોપને શાંત કરવાથી થાય છે. આ દ્રવ્યોથી તાવની ગરમી ધીરે-ધીરે નીચે આવે છે જેથી દર્દીનું દિલ-हृदय સાથે દીમાગ-मस्तिष्क પર તીવ્ર અને અનિચ્છનીય અસરો થતી નથી.
આ પરિવર્તની એકાદશીનું મહાત્મય કમળકાકડી સાથે બતાવવામાં આવેલ છે. ભારતીયકમળનું વૈજ્ઞાનિકનામ Nelumbo Nucifera આપેલ છે. કમળનું વર્ગીકરણ water lily family, Nymphaeaceae કરેલ છે. આ કુદરતી વર્ગની જે જલજ વનસ્પતિઓ ચંદ્રના ઉદય સાથે પુષ્પીત થાય છે અને ગુજરાતીમાં પોયણાં કહેવાય છે અને સંસ્કૃત માં कुमुद નામ આપેલ છે. કમળ એ સૂર્યના ઉદય સાથે પુષ્પીત થાય છે. કમળ અને પોયણાંનાં દરેક-દરેક અંગનો ખાદ્ય તરીકે આહાર તથા ઔષધમાં પ્રયોગ થાય છે. આયુર્વેદની સંહિતાઓમાં ઓષધયોગો માં કમળપુષ્પના પત્ર તથા કેસરાં વપરાયેલ જોવા મળે છે. કમળના મૂળ જેને કમળકંદ - मृणाल કહેવાય છે એ ખાદ્ય ઉપરાંત ઔષધીયોગમાં પણ વપરાય છે તથા કમળના ફળ જેને કમલગટ્ટા કહે છે એમાં જે બીજ હોય છે એને कमलाक्ष કહે છે આ બીજને આપણે કમળકાકડી કહીએ છીએ. કમળકાકડી સહિત કમળના સર્વે અંગો પિત્તપ્રકોપને શાંત કરનાર છે ખાસ કરીને દાહ-બળતરા લક્ષણજન્ય રોગમાં વપરાય છે. ગદનિગ્રહના કર્તા, શોઢલ લખે છે કે, पित्तकासे तु पद्मबीजानाम् चूर्णम् मधुना संप्रयोजितम्
કમળકાકડીને શેકીને જ આહાર કે ઔષધમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. બિહારના મિથીલા તથા દરભંગા ક્ષેત્રમાં સદીઓથી કમળકાકડીને ધાણીની માફક શેકી-ફોડીને ઉપયોગમાં લેવાય છે, જેને ત્યાં मखना ના નામે ઓળખે છે. 16મી સદીમાં રચાયેલા ભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં પણ લખે છે કે,
मखान्नं पद्मबीजस्य गुणैस्तुल्यं विनिर्दिशेत् विष्टभि वृष्यं रुक्षं च गर्भसंस्थापकं परम् कफवातहरं बल्यं ग्राहि पित्त-अस्त्र- दाहानुत्
વર્તમાનમાં મખનાને કમળ જેવી જ બીજી એક પ્રજાતી, જેનું વૈજ્ઞાનિકનામ Euryale ferox જયારે વ્યવહારીક નામ foxnut છે. આનાં બીજ જે કમળકાકડી સદ્દશ હોય છે એમાંથી મખના તૈયાર થાય છે અને ઉપવાસમાં ફરાળી વાનગીઓ
Hypothyroidism ના દરદીઓમાં સહાયક ઔષધિય આહાર તરીકે આ મખના અને શિંગોડા ઉત્તમ રહે છે.
કમળકાકડીમાં વ્યાપારીક ધોરણે, વૈજ્ઞાનિકનામ Sterculia Foetida થી ઓળખાતી જંગલીબદામના બીજની ભેળસેળ કરવામાં આવે છે, આના બીજને લોકભાષામાં “પબડી" કહે છે. આ નામ એટલું પ્રચલનમાં છે કે, હવે ઓરીજીનલ કમળકાકડીને પણ પબડી કહી દેવાય છે.
કમળકાકડી એટલે કે, કમળના બીજ બંન્ને છેડે શંકુઆકારના દેખાય છે. જયારે પબડી એટલે કે, જંગલીબદામના બીજના તળીયાનો ભાગ ગોળ અને બેઠાઘાટનો હોય છે. કાચાં બીજને સુકવી લેતાં બીજ કરચલીવાળાં અને વચ્ચે થી દબાયેલા હોય છે. જંગલીબદામના બીજ ગરમ તાસીરના છે એટલે કમળકાકડીથી વિરૂદ્ધ ગુણકર્મ ધરાવે છે.
ભાદરવાના આકરા તડકાથી થઈ આવતા વાયરલ-હાઇગ્રેડ-ફીવર સામે હૃદયને બળ અને શરીર ને થતાં દાહમાં શીતળતા મળે એ ઉદેશ્યથી કમળ કે પોયણાંના પુષ્પ,પત્ર,ફળમૂળ તથા બીજનો આહાર કે ઔષધ
તરીકે ઉપયોગ થવો જોઇએ.
